”Traganje za istinom vodi nas ka spoznaji pravde”

Iako se decenijama čuvaju u Arhivu Vojvodine, elaborati o stradanju Slovaka za Bačku, Banat, Srem i Baranju nisu bili poznati, i njima se do sada niko nije bavio.

”Kolega antropolog i arheolog Kristijan Obšust, koji se godinama bavi temama kulture sećanja bio je angažovan na tom zadatku, i iz njegovog rada zaključili smo da bi valjalo predstaviti tu građu”, ističe za Kulture.rs direktor Arhiva Vojvodine Nebojša Kuzmanović.

Dobro je poznato stradanje Srba, Jevreja i Roma, ali se o stradanju Slovaka zna veoma malo, zbog čega su rezultati istraživanja predstavljeni kroz ovu poučnu izložbu, koju će naša publika imati prilike da vidi tokom sledeće godine.

Na izložbi je predstavljena vredna arhivska dokumentacija koja svedoči o zajedničkom stradanju i otporu Slovaka, Srba i drugih naroda tokom Drugog svetskog rata na području današnje teritorije AP Vojvodine. 

Najveći deo prezentovane dokumentacije koja je sastavni deo ekspozicije, čuva se u Arhivu Vojvodine i do sada nije bila poznata i prezentovana javnosti. 

Uz postavku, objavljena je i knjiga, zbornik dokumenata, koju je priredio istraživač arhivista Aleksandar Bursać, na oko 500 strana, na srpskom i slovačkom jeziku.

U okviru izložbe, u kratkim crtama su kroz vizuelnu arhivsku građu prezentovani i užasi počinjeni u sklopu sistema koncentracionog logora Jasenovac na prostoru Nezavisne Države Hrvatske, odnosno zločini počinjeni od strane genocidnog ustaškog režima – slovački auditorijum po prvi put u istoriji ima priliku da se informiše na slovačkom jeziku i o zločinima počinjenim u Jasenovcu.

K: Čini se da ova saznanja daju novu dimenziju i ugao sagledavanja događanjima tokom Drugog svetskog rata na našim prostorima. No, kako se o ovoj temi dugo ništa nije znalo, odakle takva nezainteresovanost već decenijama?

Do pre dve, tri decenije nije se govorilo ni o stradanju Srba u Raciji. To nije bila popularna priča ni kod običnog sveta ni kod naučnika. Za vreme socijalizma i ideologije bratstva i jedinstva, te teme nisu bile popularne, govorilo se kako su ljudi stradali od fašizma.

Sve se guralo pod tepih, verovatno razmišljajući da će ljudi sve zaboraviti ali očigledno da su stradanja bila suviše velika, te da i suviše velika trauma nije mogla da se zaboravi.

Međutim, otkrivanje istine ne treba da porađa loše osobine, naprotiv. Traganje za istinom treba da nas vodi ka spoznaji pravde, a spoznaja pravde i pravednosti do oprosta. Svaka strana mora da prizna i svoje i tuđe žrtve, jer nijedna žrtva nije važnija od druge.

Ne radi se samo o brojevima, već i o načinu stradanja i mnogim drugim stvarima – u tome leži uloga naučnika, arhiva, muzeja i sličnih institucija.

K: Izuzev suživota i stradanja, Slovake i Srbe na ovim prostorima vezuju i druge stvari…

Da, mi imamo dobre veze i odnose u prethodnih pet vekova, koji su naročito intenzivni krajem 18. veka i tokom 19. veka. Samo da podsetim da su prva četiri direktora naše najvažnije, Karlovačke gimnazije, koje je osnovana 1791. godine, S lovaci.

Ovde dolazi Pavel Jozef Šafarik, jedan od najvećih slovačkih književnika i filozofa, koji predaje u Srpskoj velikoj pravoslavnoj gimnaziji, današnjoj gimnaziji Jovan Jovanović Zmaj, i biva njen direktor od 1818. do 1827. godine, koji se ujedno smatra osnivačem bibliografije u Srba.

Vuk Karadžić ostvario je dobre veze sa prosvetiteljem Janom Kolarom, ali i Ljudevitom Šturom, koji je sprovodio misiju sličnu Vukovoj. Oko 1500 istaknutih srpskih intelektualac, među kojima su Dositej Obradović i Jovan Jovanović Zmaj su se školovali u slovačkim mestima.

General Milan Rastislav Štefanik  učestvovao je 1915. godine u ratnim operacijama u okolini Niša, na strani Srba protiv Bugara.

Jedan od značajnijih slovačkih političara, Milan Hodža, koji je bio premijer Čehoslovačke vlade od 1935 do 1938 godine , izabran je 1905. za poslanika Ugarskog parlamenta na zajedničkoj listi Srba i Slovaka u Kulpinskom srezu.

Važno je napomenuti da je knez Mihajlo Obrenović pomagao Ljudevita Štura i ostale slovačke ustanike i novcem i oružjem 1848. godine.

Veze su nakon Drugog rata ”usahle”, ali ovih godina počinju da se obnavljaju. U današnje vreme, važno je naglasiti da je Slovačka jedna od pet država Evropske unije koja ne priznaje Kosovo.

Mislim da možemo zaključiti da Srbi i Slovaci imaju najbolje odnose od svih naroda na ovim prostorima.

K: Pored izložbi, važna je i izdavačka delatnost, koja nam takođe predstavlja vrednu istorijsku građu i činjenice bitne za čitanje naše prošlosti…

Ove godine izdali smo više od 30 novih naslova, ukupno skoro 50 knjiga, od obrađene arhivske građe, preko istoriografskih studija, do izabranih i sabranih dela naših istaknutih književnika

Bez sumnje bih izdvojio „Dosije Štedimlija”, u kojem su na skoro 600 stranica, istoričari Veljko Đurišić Mišina i Blažo Đurović sabrali originalne zapisnike raznih „zainteresovanih strana” u kojima je glavni junak bio Savić Marković Štedimlija.

U pitanju je kontroverzni crnogorski književnik i političar, koji je u svojoj karijeri bio agent i ustaša i nacista i sovjeta. 

Radovan Sremac priredio dokumenta pohranjena u Arhivu Vojvodine o akciji ustaškog oficira Viktora Tomića iz 1942, kada je u Sremu ubijeno nekoliko hiljada ljudi. 

„Mučenici i jamari – stradanja u Ležimiru 1942. i 1943.“ Steve Lapčevića – knjiga u kojoj je donet i popis svih ležimirskih žrtava, 

Kroz dokumenta i drugu građu svedoči se o zločinu 27. novembra 1942. kada su ustaše i nemački vojnici u crkvi Svetog Velikomučenika Georgija ubili 96 ljudi, među kojima i više od dvadesetoro dece, a hram je spaljen. Preživela je samo jedna devojčica, tada trogodišnja Delija Laušević.

K: Približavamo se obeležavanju značajnog jubileja – 100 godina od osnivanja Arhiva Vojvodine, koji se obeležava 2026. godine. Kakvi su planovi do tada?

Da, Arhiv je osnovan davne 1926. godine kao Državni arhiv u Novom Sadu, istovremeno sa državnim arhivom u Skoplju.

Tokom Drugog rata, Arhiv je prebačen u Petrovaradin, i dosta materijala je završilo u Zagrebu i Austriji.

Nakon rata, materijal je vraćan kroz reparacije, zahvaljujući čemu smo dobili neke zanimljive dokumente, kao što je bogoslužbeni spis iz 12. veka, na češkom i latinskom jeziku, sa područja Praga – to je jedan od najstarijih dokumenata koji se čuva u arhivima u Srbiji.

Današnji Arhiv ima 70 zaposlenih, i plan da do stogodišnjice pored postojeće izgradimo i novu zgradu, s obzirom da trenutno imamo oko sedam kilometara građe, a u narednom periodu se očekuje da još oko 4 kilometra treba da uđe u arhiv.