Kako je osnovana jedina srpska gimnazija u Ugarskoj?

U to vreme u Novom Sadu, postojala je još od 1789. godine, gramatikalna katolička gimnazija od tri razreda, izdržavana iz Školskog fonda, i to u zgradi Pravoslavne opštine u porti Pravoslavne saborne crkve.

Car je doduše, bio spreman  da učini nešto značajno za prosvetu svojih pravoslavnih podanika, ali njegova ideja se odnosila na reorganizaciju osnovnih škola i osnivanje bogoslovskog seminara koji bi unapredio obrazovanje sveštenstva.

Sa mišljenjem  carskih savetnika i samog cara nisu se složili ni episkop bački Gedeon Petrović, ni mitropolit karlovački Stefan Stratimirović ali ni građani Novog Sada koji od borbe za svoju gimnaziju nisu odustali.

Terezijanska epoha i Srpske škole

Za vreme vladavine Marije Terezije, Srbi su imali dosta razvijenu mrežu klerikalnih i osnovnih škola ali nijednu pravu gimnaziju ili učiteljsku školu. 

Kakve su te škole zaista bile, možda nam je najbolje svedočanstvo ostavio  Zaharija Orfelin koji je od obrazovanja nije imao više od završene osnovne škole u svom rodnom Vukovaru: 

„Kakva su učilišta u Srpskim zemljama svima je poznato, prema tome nisam ni ja bolji. Čitanje knjiga bila mi je jedina akademija i najveća nauka.”

Vladika Visarion Pavlović, dobro prepoznavajući važnost obrazovanja za opstanak i napredak Srpskog naroda u Habzburškoj monarhiji, odmah nakon svog dolaska na mesto vladike bačkog u Novi Sad 1731. godine, pored svoje rezidencije, podigao je i osnovao „Petrovaradinsku roždenstvo-bogorodičinu školu latinsko-slovensku”, za sticanje višeg obrazovanja i učenja latinskog jezika koji je u to vreme bio jezik nauke i zvanični jezik carstva.

Takvo obrazovanje do tada moglo se sticati samo u katoličkim i protestantskim školama, ali zbog izraženog prozelitizma koje je podržavala i sama carica Marija Terezija kao revnosna katolikinja, Srbi su nerado slali svoje sinove na dalje školovanje.

Vladika Visarion održavao je intenzivne veze sa Rusijom  odakle je pribavljao udžbenike ali i dovodio profesore za svoju školu. 

Škola je doživela svoj procvat u vreme kada je u njoj radio kao profesor Dionisije Novaković, jedan od prvih Srba koji je završio gimnaziju i Duhovnu akademiju u Kijevu. Smatra se da je on podigao ovu školu  do stepena filozofsko-bogoslovske akademije.

Osnivanjem ove „Latinsko-slovenske škole” , udaren je temelj gimnaziji  koja je u Novom Sadu radila sve do 1789. godine.

Skoro 30 godina bez svoje škole

Reforme cara Josifa II, prosvećenog apsolutiste u razdoblju njegove samostalne desetogodišnje vladavine do 1790. godine, donele su radikalne ali ne i trajne promene u monarhiji.

Ponesen prosvetiteljskim idejama i samim tim manje naklonjen klerikalizmu, car je doneo Patent o verskoj toleranciji 1781. godine, značajan jer je između ostalog svima bilo omogućeno školovanje na državnim univerzitetima koje je do tada bilo rezervisano samo za katolike.

Svojom crkvenom reformom ukinuo je privilegovane rimokatoličke redove i osnovao fondove za škole. Ni pravoslavni manastiri nisu bili pošteđeni. Oni koji nisu bili sposobni da se samoizdržavaju bili su ukinuti.

Kao istinski zagovornik prosvetiteljskih ideja car je odobravao uvođenje narodnog jezika u osnovne škole što je naišlo na radost i odobravanje nosioca ovih ideja i u srpskom narodu poput Dositeja Obradovića, ali kada je predloženo da jezik bude narodni ali pismo latinica, ovakvu reformu nije niko sproveo.

U Novom Sadu, prihvaćena je ideja da se na mesto do tadašnje pravoslavne škole otvori državna gimnazija za sve veroispovesti.

Zbog propasti Josifovih reformi, gimnazija koja je osnovana 1790. godine odlukom cara Leopolda II, pod nazivom Regium gimnasium Neoplantese a od 1796. preimenovana u Pedagogium  bila katolička koju su u nedostatku svoje pohađala i srpski đaci.

Srbi su učestvovali u njenom izdržavanju ali  nisu bili zadovoljni ovom gimnazijom koja je imala rimokatolički karakter, u kojoj nije bilo Srba profesora niti se učio srpski jezik.

Kada je osnovana Karlovačka gimnazija, 1791. godine, srpska opština u Novom Sadu pokrenula je pitanje otvaranja slične gimnazije.

Episkop Bački Jovan Jovanović ponudio je da od svojih prihoda izdvaja godišnje 2000 forinti za izdržavanje gimnazije, pod uslovom da Pravoslavna opština Novog Sada dobije privilegiju da bira profesore, a Srbi su ponudili priloge za osnivanje trajnog gimnazijskog fonda i kauciju od 28.000 forinti za slučaj vladičine smrti. Međutim ovaj pokušaj je od strane vlasti osujećen tako što je fond proglašen nepouzdanim.

Tek nakon više od jedne decenije zahvaljujući zaveštanju koji je na predlog vladike Gedeona Petrovića sačinio Sava Vuković osnivanje srpske gimnazije u Novom Sadu je ponovo pokrenuto.

Zaveštanje Save Vukovića

Sava Vuković sačinio je svoj testament 1809. godine, a sledeće godine ga dopunio zaveštanjem o osnivanju fonda i uslovima pokretanja srpske pravoslavne gimnazije u Novom Sadu.

Zaveštanje je pročitano pred petoricom svedoka, pred kojim je Vuković, jer je bio gotovo slep, i usmeno izjavio da je u njemu izražena njegova sopstvena volja, svojom ga rukom potpisao kao i svedoci, i predao vladici Gedeonu na čuvanje i izvršenje.

U ovom zaveštanju naročito je istaknuto da inoverna-nepravoslavna vlast ni svetovna ni duhovna ne može imati uticaja na ovu školsku ustanovu, ni u izboru učitelja, uređenju nastavnog plana , ni u upravi imanja.

Da naš jezik i slavenosrpska književnost treba da budu glavni predmet u ovoj školi, i da ona služi za školovanje srpske omladine koja se sprema za sveštenički poziv ili kakvu drugu narodnu službu.

Priložena glavnica fonda iznosila je 20.000 forinti  uz poziv i drugim novosadskim Srbima da svojim prilozima glavnicu uvećaju, što je i naišlo na veliki odziv.

Međutim, februara 1811. godine, zbog nestabilne finansijske situacije u kojoj se država našla jer je zbog ratnih prilika bilo štampano mnogo novca bez pokrića, ministar finansija grof Valis doneo je patent kojim je vrednost novca smanjio na petinu.

I ako je potez bio neustavan, žalbe ugarskih staleža ostale su bez uspeha. Tako je umanjena vrednost i gimnazijskog fonda.

Novosadska pravoslavna opština čvrsto rešena da od svog nauma ne odustane i ako su joj garancije koje je ponudila da bi obezbedila fond odbijene, sredstva je ipak obezbedila.

Posebno je naglašeno, a što je imalo i presudnu važnost, da zaveštaj vredi samo za tako uređenu gimnaziju kako je u njemu navedeno, i da se ne sme upotrebiti ni za kakav drugi zavod.

Ovo je bio glavni argument mitropolita Stefana Stratimirovića da odbrani svoj stav o neophodnosti otvaranja gimnazije a ne bogoslovskog seminara koje je vlast želela da nametne, a kojem se on protivio.

Nepokolebiv stav mitropolita Stratimirovića

Stefan Stratimirović izabran je za mitropolita karlovačkog na Temišvarskom saboru 1790. godine, nakon smrti mitropolita Mojseja Putnika koji je umro u Beču baš u vreme kada je radio na uzakonjenju srpskih privilegija u Ugarsko ustavno pravo kao i dobijanja učešća  Srba u građanskim pravima. Ova smrt kod Srba, vođenih i nekim ranim iskustvima izazvala je veliko podozrenje.

Stratimirović, izabran u svojoj 33. godini za mitropolita ostao je na tom položaju narednih 46 godina. Zahvaljujući njegovim zalaganjem uz pomoć velikog priloga Dimitrija Atanasijevića Sabova osnovao je Karlovačku gimnaziju 1791. godine, tri godine kasnije bogoslovija, fond za pomoć siromašnim učenicima kao i dom za njihovo stanovanje.

Njegovom zaslugom i nepokolebljivim stavom da Novom Sadu treba gimnazija a ne bogoslovski seminar kako je to želela vlast pozivajući se na odluku Temišvarskog sabora, 1816. godine konačno je počela sa radom Velika srpska pravoslavna gimnazija u Novom Sadu.

Mnogi su optuživali Stratimirovića da ne želi osnivanje seminara jer ga je sabor obavezivao da kao mitropolit mora davati za izdržavanje ove školske ustanove 6000 forinti od svog prihoda možda je samo delimična istina, jer je upravo svojim prilozima potpomagao rad svih ustanova osnovanih upravo zahvaljujući njegovim zalaganjem.

Mitropolit je smatrao da je našem sveštenstvu dovoljna i obrazovanje u bogosloviji kojoj nije prethodilo srednjoškolsko obrazovanje. Sigurno je da bi takvo školovanje mirskog sveštenstva  u ono vreme bilo i dugo i skupo.

Mišljenje Ugarske dvorske kancelarije kao i dvorskog saveta koje je u krajnjoj instanci razmatrao sam car, stajalo je na suprotnom stanovištu od Stratimirovićevog i zato je predlog novosadske pravoslavne opštine o osnivanju gimnazije bio isprva odbijan.

Vlast je smatrala, a to je i definisano carskim odlukama, da je za širenje kulture među Srbima potrebno obrazovano sveštenstvo a za to je pre svega potreban seminar, te da srpska omladina ima dovoljno prilike da u katoličkim gimnazijama stiče potrebno pripravno znanje.

Mitropolit Stratimirović je preporučivao obrazovanje u narodnom i pravoslavnom duhu već u srednjim školama u kojima bi se omladina spremala za više nauke i da seminar bez ovakvih škola neće imati uspeha jer kandidati za seminar neće znati jezik i pismo crkvenih knjiga i slovensku književnost.

Na molbu da se zauzme kod Save Vukovića i ostalih priložnka da novac namenjen za osnivanje gimnazije  ustupe za podizanje seminara, Stratimirović je s obzirom da je Sava Vuković u međuvremenu umro, izjavio da se izričita volja Vukovića i još nekih priložnika koji nisu više živi mora poštovati, inače zaveštanje se ukida i fond prestaje da postoji.

Pobedila je Stratimirovićeva upornost i tvrd stav da Novosadskoj pravoslavnoj opštini treba gimnazija.

Konačna pobeda

Još su Srbi morali da urade mnoge administrativne poslove da bi škola počela sa radom kao i da parnicu koju su vodili oko svoje zgrade u kojoj se nalazila katolička gimnazija privedu kraju.

Ne odustajući i ne posustajući,  dobili su svoju gimnaziju, koja je počela sa radom 1816. godine.

U prvoj godine započela su sa radom prva tri razreda. Prvi nastavnici su bili Mojsej Ignjatović dotadašnji učitelj trećeg razreda osnovne škole,  sveštenik Dimitrije Stefanović. Treći razred dobio je Georgije Magarašević dotadašnji profesor Karlovačke gimnazije koji će nekoliko godina kasnije pokrenuti i Letopis Matice srpske koji izlazi u kontinuitetu i danas.

Svake naredne godine upisivan je novi razred i tako je 1819. godine gimnazija postala potpuna šestorazredna gimnazija.

Tada je za direktora i prvog profesora gimnazije postavljen Pavel Jozef Šafarik, izuzetan intelektualac koji će na poziciji profesora  ostati narednih 14 godina, mada je odlukom vlasti još 1924. zabranjeno da Srpska pravoslavna crkva zapošljava evangelističke intelektualce iz Ugarske u školama.

Sve reforme sprovođene u carstvu, i one školske imale su političku pozadinu.

Beč je uvek težio centralizaciji i germanizaciji, Mađari mađarizaciji.

U narednih sto godina biće to jedina srpska gimnazija u Ugarskoj. I pored svih teškoća, naročito političke prirode, jer vlast nikada nije blagonaklono gledala postojanje ove školske ustanove, gimnazija je uspela da iškoluje veliki broj inteligencije, budućih profesora, kulturnih, društvenih radnika, lekara, advokata, koji su davali ton i pravac kulturnog, društvenog i političkog života Srba. 

Zahvaljujući njima, gimnazija je ispunila svoju misiju zbog koje je i osnovana. Uspela je da sačuva narod od germanizacije i mađarizacije. 

Milan Petrović, đak, kasnije profesor gimnazije, predsednik Matice srpske u svojim sećanjima je napisao:

„To je bila jedina srednja škola u negdašnjoj Ugarskoj, škola koja nam je bila ne samo gimnazija, nego akademija, i fakultet, ono najviše čime smo mogli obezbeđivati nacionalni karakter naše prosvećenosti, u doba kada nam to sistem državne politike nije pružao ni u najmanjoj meri.”

Pored Matice srpske, Čitaonice i Srpskog narodnog pozorišta, Velika srpska pravoslavna gimnazija bila je jedan od nosilaca kulturnog i društvenog razvitka ne samo Novog Sada već srpskog naroda u Ugarskoj, zahvaljujući predanom radu već i saradnji ljudi koji su činili ove institucije.