“Iza svakog imena stoji čovek”

Inscenirana paljevina Rajhstaga poslužila je uvođenju neograničene vlasti nemačkog vođe I njegove partije.

Tome je sledio sistematski progon političkih protivnika, u prvom redu komunista i socijaldemokrata, koji su bili prvi zatvorenici novoosnovanog logora. 

Na udaru unutrašnjeg “čišćenje” se ubrzo našao jevrejski narod koji je proglašen za najvećeg neprijatelja ne samo nemačkog naroda, nego I celog čovečanstva. 

“Besomučnom propagandom Jevreji kao kolektivitet su kriminalizovani, postepeno su isključeni iz društvenog i privrednog života što je ozakonjeno Nirnberškim zakonima iz septembra 1935, a zatim I nizom drugih propisa. Kristalna noć 9. novembra 1938, masovno uništenje jevrejskih radnji I sinagoga, kao i interniranje više hiljada Jevreja najavili su novu fazu u nacističkom “konačnom rešenju jevrejskog pitanja”, ističe za Kulture.rs istoričar Milan Koljanin. 

Novi izraz politike “unutrašnjeg čišćenja” nemačke nacije, kako ističe, je bilo ubijanje preko sto hiljada mentalno I fizički hendikepiranih u akciji “eutanazije” tokom koje je prvi put primenjeno ubijanje otrovnim gasom. 

“Uporedo sa imperijalnom ekspanzijom nacističke države širila se I mreža koncentracionih logora ne samo u Velikonemačkom rajhu, nego i u okupiranim zemljama. Početak Drugog svetskog rata I uništenje poljske države su označili početak stvaranja “novog evropskog poretka” pod dominacijom nacističke države. Postojeća  i novostvorena mreža koncentracionih i radnih logora imala je izuzetno važnu ulogu u nemačkoj ratnoj privredi zbog sve veće gladi za radnom snagom”, ističe. 

Na osnovu ideologizovane rasističke kvaziteorije, nemačkom arijevskom natčoveku je priroda dodelila ulogu da spasi evropsku civilizaciju od Jevreja predstavljenih kao apsolutno zlo. 

Prema nacističko propagandnoj projekciji, Jevreji su izazvali rat, oni stoje i iza boljševičkog Sovjetskog Saveza I iza plutokratske kapitalističke Velike Britanija, kasnije I Sjedinjenih Američkih Država. 

“Posle osvajanja Zapadne Evrope, napad nacističke države i njenih saveznika na Sovjetski Savez 22.juna 1941.označio je novu fazu Drugog svetskog rata. To je ujedno bio početak poslednje I najužasnije faze “konačkog rešenja jevrejskog pitanja”, odnosno otpočinjanje potpunog uništenja jevrejskog naroda.  Uporedo sa osvajanjem “životnog prostora” na okupiranim delovima Sovjetskog Saveza i ubijanjem sovjetskih civila I ratnih zarobljenika, počelo je masovno I sistematsko ubijanje jevrejskog stanovništva”, objašnjava. 

Ubijanje Jevreja svih uzrasta i oba pola vršile su ne samo posebno obučene policijske jedinice, nego i jedinice redovne vojske – Vermahta.

 Od jeseni 1941.vršene su pripreme za ubijanje Jevreja u mreži koncentracionih logora i logora smrti korišćenjem otrovnog gasa I velikih krematorijuma  za uništenje žrtava. 

Operativno sprovođenje “konačnog rešenja” utvrđeno je na konferenciji državnih sekretara nemačkih ministarstava u Berlinu na Vanzeu 20. januara 1942. 

Od decembra 1941. do proleća 1942.u ubilački pogon su stavljeni logori smrti Kulmhof (Helmno), Majdanek (Lublin), Treblinka, Sobibor, Belzec i Aušvic-Birkenau. 

“Užasan bilans “konačnog rešenja” je oko 6 miliona ubijenih Jevreja, odnosno dve trećine evropskog jevrejstva. Potpuno uništenje evropskih Jevreja sprečila je pobeda zemalja Antihitlerovske koalicije, među kojima je svoje ugledno mesto imala i Jugoslavija”, poručuje Koljanin.

Banat prva velika oblast u Evropi potpuno „očišćena“ od Jevreja

Posle agresije na Kraljevinu Jugoslaviju aprila 1941, delove njene državne teritorije okupirali su susedi, Velikonemački rajh, Italija, Mađarska, Bugarska i Albanija (italijanski protektorat). 

Ekstremni hrvatski nacionalistički pokret je nagrađen stvaranjem Nezavisne Države Hrvatske (NDH), koja je obuhvatila centralni deo države. 

NDH je politički, ideološki, ekonomski i vojno uključena u „novi evropski poredak“ i ubrzo se uključila u pohod protiv Sovjetskog Saveza, zajedno sa drugim satelitskim državama, sa izuzetkom Bugarske. 

Umanjena Srbija sa Banatom i severnim Kosovom je stavljena pod nemačku vojnu upravu i u njoj je obnovljen rad lokalnih vlasti. 

Realnu upravu u Banatu je imala lokalna nemačka nacionalna manjina (folksdojčeri), koja je odlučivala i o sudbini banatskih Jevreja. 

“Srpska kolaboracionistička administracija je pokušavala da proširi svoje ingerencije i da, eventualo proširena, Srbija dobije svoje mesto u „novom evropskom poretku“. Međutim, nacistička Nemačka i ostale okupacione države su smatrale da su Srbi nosioci jugoslovenske državnosti, da je potrebno što više ograničiti njihovu političku ulogu i suziti njihov etnički prostor. Pri tome su korišćene različite metode, od proterivanja na nemačko okupaciono područje u Srbiji do interniranja u novoosnovanim logorima i masovnog ubijanja”, ističe Koljanin za Kulture.rs.

Prema njegovim rečima, početak okupacije obeležen je zločinima, pre svega masovnim zločinima na teritorijama koje je zaposedala mađarska vojska u Bačkoj. 

Tada je ubijeno preko 2.000 Srba, među njima i veći broj žena i dece, kao i službenih lica. 

Masakriranje blizu 200 srpskih muškaraca kraj Bjelovara krajem aprila 1941. najavilo je talas masovnog ubijanja desetina hiljada Srba u ustaškoj NDH tokom leta i jesen 1941. 

Ubijanje je vršeno kako na srpskim etničkim prostorima, tako i u novoosnovanom logoru smrti Gospić (sistem logora i stratišta na planini Velebit i na ostrvu Pagu). 

Uništenje Srba i Jevreja, kasnije i Roma, bilo je službena politika ustaške države i sprovođeno je, do kraja njenog postojanja. Kada je reč o Srbima, ta politika je samo delimično modifikovana u proleće 1942. 

“Od kraja avgusta 1941.centar sprovođenja ustaške politike uništenja postao je koncentracioni logor i logor smrti Jasenovac. Organizovani srpski otpor politici uništenja u NDH može se pratiti već od početka juna 1941. Od kraja jula iste godine otpor je dobio razmere masovnog ustanka. U tome su glavnu ulogu imali članovi Komunističke partije Jugoslavije (KPJ), kao i lokalne ugledne ličnosti, ističe.

“Napad nacističke Nemačke i njenih saveznika i satelita na Sovjetski Savez 22.juna 1941.bio je znak članovima KPJ za organizovanje sabotaža i ustanka, koji je u na srpskim etničkim prostorima u NDH, Crnoj Gori i Srbiji dobio masovni karakter. To su bile okolnosti u kojima je na teritoriji podeljene Kraljevine Jugoslavije sprovođeno „konačno rešenje jevrejskog pitanja“ Odlučujuće mesto u sprovođenju politike uništenja Jevreja imala je nacistička Nemačka”, dodaje.

Naglašava da su istovremeno, na njen tok su uticale i politike drugih okupatorskih zemalja, opšti tok Drugog svetskog rata i prilike na pojedinim okupacionim područjima i u NDH – jedino područje na kojem su Jevreji bili van životne opasnosti bila su italijanska okupaciona područja, ali samo do kapitulacije Italije 9.septembra 1943. 

“Ustaška država je sprovodila istu politiku uništenja Jevreja kao i sama nacistička Nemačka. Masovno ubijanje u logoru Gospić je čak i prethodilo masovnom ubijanju u nacističkim logorima. Pri tome je za ustašku državu mnogo značajnije bilo rešenje „srpskog pitanja“ jer su Srbi sačinjavali gotovo trećinu stanovnika države. Pored nacističke Nemačke, NDH je bila jedina zemlja „novog evropskog poretka“, koja je najvećim delom u sopstvenim koncentracionim logorima i logorima smrti sprovela „konačno rešenje jevrejskog pitanja“. Tek u poslednjoj fazi procesa uništenja Jevreja iz NDH, avgusta 1942. i maja 1943.uključila se i nacistička država”, navodi.

„Konačno rešenje“ na nemačkom okupacionom području u Srbiji neko vreme je teklo kao i u drugim okupiranim državama. 

Registrovanje, prisilni rad, pljačka imovine i niz drugih diskriminatornih mera društvene izolacije obeležili su život srpskih Jevreja do jula 1941. 

Ove mere je propisivao nemački vojni zapovednik u Srbiji, a sprovodili su ga nemačka policija (Gestapo) i njoj podređena srpska kolaboracionistička uprava. 

Početak oružanog otpora, sabotaže po gradovima i organizovanje ustanika u unutrašnjosti Srbije označili su pooštravanje antijevreskih mera. 

Po nacističkom ideološkom obrascu, u sve jačoj antisemitskoj propagandi Jevreji su obeleženi kao vođe i finasijeri ustanika, a u javnom oglašavanju streljanja najčešće su kao krivci označavani Jevreji i komunisti. 

Sledila su hapšenja i interniranja Jevreja u novostvorenoj mreži logora, pri čemu su neki od njih služili samo za interniranje Jevreja. 

“Veliko širenje ustanka ugrožavalo je ne samo nemačke interese, nego i prestiž. Ustanak u Srbiji je ugušivan najoštrijim merama, masovnim streljanjima civilnog stanovništva i uništavanjem celih sela. Treba naglasiti da su streljanja Jevreja i Roma, kao i srpskih talaca, najvećim delom vršile jedinice redovne nemačke vojske (Vermahta). U nemačkim naredbama za streljanja naglašavano je da kao taoce pre svega treba uzimati Jevreje”, napominje istoričar.

Najveći rezervoar jevrejskih talaca je bio Jevrejski prolazni logor Beograd u Topovskim šupama. 

Prvi zatočenici ovog logora su bili jevrejski muškarci iz Banata, koji su, na inicijativu lokalnih folksdojčerskih vlasti, zajedno sa svojim porodicama od sredine avgusta do septembra 1941. proterani u Beograd.  

Tako je Banat bio prva velika oblast u Evropi potpuno „očišćena“ od Jevreja. 

Zbog ubrzanog ubijanja Jevreja, krajem oktobra 1941. u logoru u Topovskim šupama je internirana velika grupa romskih muškaraca. 

Zajedno sa ostalim taocima, tokom jeseni 1941. ubijani su i jevrejski muškarci iz drugih nemačkih logora u Srbiji, iz logora u Beogradu (Banjica), Šapcu i Nišu. 

U drugoj polovini oktobra 1941.nemački vojni i policijski komandanti iz Srbije i Berlina su odlučili da se i preostali jevrejski muškarci u Srbiji streljaju, a da se njihove porodice, kao i porodice streljanih Roma, interniraju. 

Prvobitna lokacija za veliki koncentracioni logor za stanovništvo sa ustaničkih područja, kao i za preostale Jevreje i Rome, kraj sela Zasavica, je napuštena zbog poplave i odlučeno je da se za koncentracioni logor iskoriste izložbeni paviljoni Beogradskog sajma. 

Krajem novembra i početkom decembra 1941. slomljena su oba ustanička pokreta, komunistički i rojalistički, koji su u međuvremenu otpočeli nepomirljivi sukob. 

Počevši od 8. decembra 1941. preostali Jevreji iz Srbije, uglavnom žene, deca i starci, internirani su u novosnovanom Jevrejskom logoru Zemun na Beogradskom sajmištu. 

“Sa njima je internirana i velika grupa romskih žena i dece. Do 10.maja 1942. bezmalo svi jevrejski zatočenici su ubijeni na užasan način, u kamionu-gasnoj komori. Kako je ubijanje Jevreja bilo stvar prestiža među nacističkim komandantima na okupiranim teritorijama, krajem avgusta 1942. šef Upravnog štaba u Srbiji general Turner se pohvalio novopostavljenom komandantu Jugoistoka generalu Leru da je „Srbija jedina zemlja  u kojoj je jevrejsko pitanje i cigansko pitanje rešeno“. To „prvenstvo“ je, ipak imala Estonija gde su Jevreji bili ubijeni već početkom 1942.godine”, napominje.

Mere protiv Jevreja na delovima Jugoslavije koje je okupirala Bugarska (veći deo današnje severne Makedonije i jugoistočna Srbija sa Pirotom) su ograničile njihov privredni i društveni život, čemu je sledilo oduzimanje imovine. 

Pod pritiskom nemačke vlade da se „jevrejsko pitanje“ radikalno reši, bugarska vlada je odgovorila kompromisom. Obavezala se da preda nacistima sve Jevreje bez bugarskog državljanstva, odnosno Jevreje iz okupiranih delova Jugoslavije i Grčke (Trakije). 

Sinhronizovanom akcijom bugarske vojske i policije 11.i 12. marta 1943.pohapšeni su svi Jevreji sa ovih teritorija i do kraja istog meseca deportovani u logor smrti Treblinku gde su ubrzo po dolasku ubijeni. 

Bugarsko okupaciono područje u Jugoslaviji je područje sa najvećim gubitkom jevrejskog stanovništva od preko 93 odsto.

Fašistička Italija je imala drugačiji stav prema Jevrejima od svog osovinskog saveznika – protivjevrejske mere su ograničene na razne vidove diskriminacije i interniranje u logore čija namena nije bila njihovo fizičko uništenje. 

Stoga je na ovom području našlo spas nekoliko hiljada Jevreja sa drugih područja Jugoslavije, većinom iz susedne NDH. 

Slično je bilo i na području Kosova i Metohije priključenom Albaniji, s tim što su ovde Jevreje pogađale i druge represivne mere. 

Posle kapitulacije Italije 9. septembra 1943, Jevreje, koji nisu uspeli da se da se pridruže partizanima ili da se sklone u Italiju ili Švajcarsku, pohapsile su nemačke ili ustaške jedinice. 

Oni Jevreji, koji se posle oslobođenja italijanskog logora na ostrvu Rabu, nisu evakuisali na slobodnu partizansku teritoriju na Kordunu i Baniji, su preko logora Riziera di San Saba u Trstu deportovani u logor smrti Aušvic-Birkenau. Jevreji iz Splita su deportovani u Prihvatni logor Zemun na Beogradskom sajmištu i ubrzo ubijeni. 

Velika grupa jevrejskih izbeglica je sa jadranske obale preko Pogdgorice je upućena i Prištinu. Tamo su se pridružili domaćim Jevrejima sa Kosova i Metohije, koje je pohapsila 21. SS-divizija „Skenderbeg“ sastavljena od domaćih Albanaca. 

Cela grupa je polovinom maja 1944.upućena u Prihvatni logor Zemun, a odatle u nacistički koncentracioni logor Bergen-Belzen. 

Stradanje u Bačkoj

Na delovima Jugoslavije koje je okupirala, a zatim i anektirala Mađarska, živela je velika jevrejska zajednica, najvećim delom u bačkim gradovima Novom Sadu, Subotici, Somboru, Senti i drugim manjim gradovima. 

Prilikom ulaska mađarskih trupa, zajedno sa Srbima, ubijena je i nekolicina Jevreja. 

Na okupaciona područja je prošireno mađarsko antisemitsko zakonodavstvo, a Jevreji su izloženi i drugim diskriminatoskim merama (ucenama, pljački, kontribucijama). 

“Posle napada Nemačke na Sovjetski Savez, u kojem je učestvovala i Mađarska, početka sabotaža i oružanog otpora okupatoru koji su organizovali komunisti, među kojima su brojni bili i Jevreji, sledile su oštre represivne mere, zatvaranja u logore i egzekucije.  Jevreji su zatvarani kao taoci, rade pljačke, ucena, prisilnog rada u logorima u Subotici, Starom Bečeju, Bačkoj Topoli, Adi , Odžacima i pustari Vizić kraj Novog Sada. Zajedno sa Srbima, jevrejski muškarci su mobilisani za „radnu službu“ i upućivani su na prisilni rad u samu Mađarsku ili na Istočni front gde su masovno stradali od gladi, mučenja i izlaganja protivničkoj vatri” napominje Milan Koljanin.

Sredinom 1943. velika grupa bačkih Jevreja upućena je na prisilni rad u Borski rudnik, zajedno sa Jevrejima iz Mađarske. 

Prvi genocidni zločin kojem su izloženi Jevreji u Bačkoj bio je masovni pokolj januara 1942.poznat kao „racija“ kada je ubijeno blizu 4.000 Srba i Jevreja, kao i nekoliko desetina pripadnika drugih nacija. 

“Pri tome su ubijani svi Jevreji, od dece do staraca na najsuroviji način na obali zaleđenog Dunava”.

Izuzev ovog masovnog zločina, Jevreji na mađarskom okupacionom području nisu bili izloženi uništenju do ulaska nemačkih trupa u Mađarsku 19.marta 1944. 

Ubrzo je nova mađarska vlada stavila na raspolaganje svoju policiju i žandarmeriju štabu Adolfa Ajhmana, jednog od organizatora „konačnog rešenja“. 

On je od 15.maja do 9.jula 1944. orgnizovao deportovanje oko 437.000 Jevreja iz Mađarske i sa okupiranih područja u logor smrti Aušvic-Birkenau.

Jevreji sa mađarskog okupacionog područja u Jugoslaviji su od 26.aprila 1944.sistematski hapšeni i internirani u logoru u Bačkoj Topoli, kao i u improvizovanom getu u Subotici, kao i u getima u Baji i logoru u Bačalmašu. 

Počevši od 25.maja 1944. oni su deportovani u logor smrti Aušvic-Birkenau gde su najvećim delom izgubili život. 

“Izuzetno, nekoliko stotina Jevreja iz Bačke je upućeno u radne logore kraj Beča gde su dočekali kraj rata. Obzirom da je „konačno rešenje“ u Mađarskoj organizovano od periferije ka centru države, veliki broj Jevreja je i dalje živeo u Budimpešti, delom pod zaštitom Crvenog krsta i nekih diplomatskih predstavnika. Zbog pokušaja šefa mađarske države admirala Hortija da sklopi mir sa saveznicima, Nemci su 15. oktobra 1944. doveli na vlast mađarsku fašističku stranku Strelastih krstova na čelu sa Ferencom Salašijem. Tada je počeo novi veliki talas progona i ubijanja Jevreja i svih političkih protivnika koji je prekinut ulaskom Cevene armije u Budimpeštu sredinom februara 1945”, ističe Koljanin za naš sajt.

Sećanje

“Često ponavljana izreka kako je istorija učiteljica života nema mnogo smisla ako saznanja o prošlom događajima, među njima i o velikim stradanjima ne samo sopstvenog, nego i drugih naroda, ne budu deo svesti svakog pojedinca. Dinamične promene i činjenica da događaji i njihova tumačenja dobijaju na ubrzanju, doveli su do toga da gotovo i nema nekada često pominjane „teorije distance“. Rašireno je mišljenje i gotovo da se ne oseća potreba da se događaju sagledavaju i izučavaju iz određene vremenske perspektive, što, zbog dostupnosti izvora, pruža više mogućnosti da se događaji i istorijski procesi potpunije, time i verodostojnije sagledaju i tumače”, kaže u razgovoru za Kulture.rs istoričar Milan Koljanin. 

Prema njegovim rečima, stalna potreba za saznavanjem prošlosti mora u svom fokusu da ima i pojednica i njegovo delovanje u svom vremenu i na određenom prostoru, kao i njegovo stradanje. 

“I pored masovnih stradanja tokom istorije, nama su najbliža ona tokom „kratkog“ dvadesetog veka, pri čemu „konačno rešenje jevrejskog pitanja“ ima ulogu paradigme. Iako su svi istorjski događaji po svojoj prirodi jedinstveni i neponovljivi, državni projekat nacističke Nemačke o potpunom uništenju jevrejskog naroda, u kojem su učestvovali i njeni sateliti i kolaboracionisti u okupiranim zemljama, sa puno razloga je jedna od glavnih tema istraživanja sa velikim odjekom u javnosti”, dodaje. 

Iza brojeva,napominje, pa i kada se radi o jednom tako masovnom zločinu koji je odneo oko šest miliona života, uvek stoje pojedinci i njihovi životi, te da je namera organizatora njihovog uništenja bila da oni budu bezlična masa koju treba uništiti, kao i tragove njihovog postojanja.